Ubezwłasnowolnienie służy osobom, które nie potrafią samodzielnie zatroszczyć się o swoje sprawy i dbać o własne dobro. Przede wszystkim dotyczy osób niepełnosprawnych intelektualnie w różnym stopniu, ale także tych, u których zaburzenia psychiczne związane są z nadużywaniem alkoholu czy braniem narkotyków.
Koniecznie należy wiedzieć, że podstawą do ubezwłasnowolnienia może być jedynie dobro osoby, której proces ma dotyczyć. W żadnym wypadku nie mogą to być np. korzyści osobiste czy finansowe.
Zdolność do czynności prawnych to możność nabywania praw i obowiązków z zakresu prawa cywilnego własnym działaniem i we własnym imieniu. Oznacza to, że osoba mająca zdolność do czynności prawnych może swym własnym działaniem nabywać i tracić prawa oraz zaciągać zobowiązania.
Przyjmuje się, że osoba fizyczna może:
Pełną zdolność do czynności prawnych osoba fizyczna może utracić tylko w wyniku ubezwłasnowolnienia całkowitego.
Według polskiego prawa może ono zostać orzeczone w stosunku do osoby pełnoletniej, jak i nie mającej ukończonych lat osiemnastu, ale mającej ukończonych lat trzynaście.
Art. 13 par. l kc określa, że do ubezwłasnowolnienia całkowitego osoby w wieku powyżej lat trzynastu, może dojść tylko wtedy, gdy są spełnione w chwili orzekania o ubezwłasnowolnieniu dwie przesłanki, a mianowicie:
Trzeba pamiętać, że żadna inna ułomność osoby, niezależnie od tego, co jest jej przyczyną, nie daje podstaw do ubezwłasnowolnienia.
Sąd Okręgowy po uprawomocnieniu się orzeczenia o ubezwłasnowolnieniu całkowitym przesyła odpis postanowienia do Sądu Rejonowego, Wydziału Rodzinnego, właściwego dla miejsca zamieszkania uczestnika postępowania (osoby ubezwłasnowolnionej).Sąd opiekuńczy ustanawia dla niej przedstawiciela ustawowego – opiekuna. Dokonuje on w imieniu osoby ubezwłasnowolnionej czynności prawnych.
Istotne jest to, że czynności prawne dokonane przez osobę, która nie ma zdolności do czynności prawnych są nieważne – wyjątkiem jest sytuacja, gdy osoba niezdolna do czynności prawnych zawarła umowę należącą do powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego np. drobne zakupy. Wszelkich innych czynności prawnych dokonuje w imieniu osoby opiekun prawny.
Niektórych czynności przedstawiciel ustawowy nie może jednak dokonać, są nimi np.:
Ograniczenie zdolności do czynności prawnych następuje przez ubezwłasnowolnienie częściowe. Osoba pełnoletnia może być ubezwłasnowolniona częściowo:
Przyczyny, z powodu których może dojść do ubezwłasnowolnienia częściowego i całkowitego, są takie same – orzeczenie ubezwłasnowolnienia może nastąpić tylko z powodu choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności alkoholizmu i narkomanii.
Dla osoby takiej opiekuńczy Sąd Rejonowy po przesłaniu postanowienia o ubezwłasnowolnieniu częściowym ustanawia przedstawiciela ustawowego – kuratora. Zgoda kuratora jest potrzebna do ważności czynności prawnych dokonanych przez osobę ubezwłasnowolnioną. Ważność zaś umowy, która została zawarta przez osobę ubezwłasnowolnioną częściowo bez wymaganej zgody przedstawiciela ustawowego, zależy od potwierdzenia umowy przez tego przedstawiciela.
Osoba mająca ograniczoną zdolność do czynności prawnych nie może jednak podejmować niektórych czynności, np. nie może sporządzić i odwołać testamentu.
Orzeczenie ubezwłasnowolnienia nie może nastąpić na czas określony – obowiązuje ono aż do jego uchylenia (bądź też zmiany). Ważne jest to, że sąd może w razie poprawy stanu psychicznego zmienić ubezwłasnowolnienie całkowite na częściowe, a w razie pogorszenia się tego stanu – zmienić ubezwłasnowolnienie częściowe na całkowite.
W sprawach o ubezwłasnowolnienie właściwy jest Sąd Okręgowy miejsca zamieszkania osoby, która ma być ubezwłasnowolniona, a w przypadku braku miejsca zamieszkania – Sąd miejsca jej pobytu.
Osoby nie należące do kręgu osób uprawnionych do złożenia wniosku o ubezwłasnowolnienie, a widzące potrzebę ubezwłasnowolnienia, np. dalszego krewnego lub obcej osoby potrzebującej pomocy, mogą złożyć jedynie wniosek do prokuratora o wszczęcie postępowania o ubezwłasnowolnienie.
Wniosek powinien zawierać:
Do wniosku należy dołączyć: