Zachowek: co to takiego, ile wynosi i komu przysługuje?

Zachowek przysługuje niektórym osobom nieuwzględnionym w sporządzonym przez spadkodawcę testamencie. Mówimy jednak o prawie do zachowku, a nie obowiązku jego wypłaty, dlatego, chcąc uzyskać swoistą rekompensatę, trzeba podjąć pewne kroki prawne. Co to jest zachowek, komu przysługuje i ile wynosi? Odpowiedzi znajdziesz w poniższym artykule.

Co to jest zachowek?

Osoby najbliższe, które nie zostały uwzględnione w testamencie, nie dziedziczą po zmarłym. Mogą jednak ubiegać się o zachowek. Co to właściwie jest zachowek? KC (Kodeks Cywilny) podaje, że jest to uprawnienie, które przysługuje zstępnym, rodzicom i małżonkowi zmarłego w razie pominięcia w testamencie. Instytucja zachowku ma znaczenie głównie tylko w przypadku dziedziczenia testamentowego (w którym krąg spadkobierców nie jest ograniczony), natomiast w dziedziczeniu ustawowym ma ograniczone zastosowanie.

Zachowek: ile procent przysługuje?

Pominięci w testamencie spadkobiercy zwykle zastanawiają się, ile wynosi zachowek? Jego wartość jest różna w zależności od tego, jakiej wartości majątek nabyłby spadkobierca w drodze dziedziczenia ustawowego. Należałoby więc zadać pytanie o zachowek, ile procent uzyska spadkobierca? Konkretne odpowiedzi daje Kodeks Cywilny:

• ½ wartości udziału, który przysługiwałby w drodze dziedziczenia ustawowego,
• ⅔ wartości udziału spadkowego – dla osób małoletnich i niezdolnych do pracy.

Pozostaje jednak kwestia tego, jak obliczyć zachowek? Na początek trzeba znać wartość udziału, który przysługiwałby, gdyby w grę wchodziło dziedziczenie ustawowe. Następnie wyliczony ułamek należy przemnożyć przez substrat zachowku. Zwiększają go otrzymane od spadkodawcy darowizny, a obniżają odziedziczone długi spadkowe.

Ile wynosi zachowek: przykład

Aby lepiej zrozumieć, ile wynosi zachowek przy testamencie, warto posłużyć się przykładami.

Przykład 1:

Spadkodawca miał małżonka i trójkę dzieci. Pozostawił po sobie majątek w wysokości 400 000 zł, który w całości przepisał na żonę. Każde z uprawnionych do dziedziczenia ma udział spadkowy w wysokości ¼ (100 000 zł). Zatem po przemnożeniu tej wartości przez ½, otrzymamy kwotę zachowku 50 000 zł.

Przykład 2:

Anna miała dwójkę dzieci (jej mąż zmarł przed laty), a cały majątek w wysokości 300 000 zł pozostawiła tylko jednemu z nich. Drugie zostało uznane za całkowicie niezdolne do pracy. Zatem każdemu udział w spadku każdego z dzieci wynosi 150 000 zł. Spadkobierca, ze względu na swoją niezdolność do pracy, ma prawo do zachowku w kwocie 100 000 zł (⅔ ze 150 tys.)

Czy zachowek się przedawnia?

Osoby pominięte w testamencie nie powinny zwlekać z wystąpieniem o zachowek. Przedawnienie następuje po upływie pięciu lat od daty, w której został ogłoszony testament.  A czy zachowek się przedawnia, jeśli chodzi o dziedziczenie ustawowe? Zacznijmy od tego, że w tym przypadku o rekompensatę można starać się w uzasadnionych przypadkach, na przykład gdy zmarły za życia roztrwonił majątek lub przekazał wszystko wybranej osobie. Wtedy też termin przedawnienia ponownie wynosi 5 lat, jednak liczymy go od daty śmierci spadkodawcy.

Co w przypadku wydziedziczenia?

Wydziedziczenie a zachowek to kolejny temat, który warto poruszyć. Co do zasady wydziedziczenie pozbawia prawa do zachowku, chyba że zostanie ono podważone. Warto pamiętać, że wydziedziczenie musi być skuteczne, zatem muszą zaistnieć ku niemu ustawowe przesłanki. Ponadto spadkodawca zobowiązany jest sporządzić ważny testament, w którym wydziedziczy konkretną osobę.

Takie samo rozwiązanie ustawodawca przewidział, jeśli nastąpi uznanie spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia. Wtedy też nie może on starać się o zachowek.

Testament a zachowek

Zachowek po rodzicach, dziadkach czy małżonku możesz otrzymać, jeśli zmarły nie uwzględnił Cię w testamencie. Co do zasady obowiązek wypłaty świadczenia dotyczy osób powołanych do dziedziczenia. W tym miejscu warto wspomnieć o innej kwestii, którą jest zapis windykacyjny a zachowek. Zapis windykacyjny pozwala przekazać danej osobie konkretny składnik majątku, na przykład dom. Spadkobierca powołany do dziedziczenia w ten sposób odpowiada tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej jej własny zachowek, jeśli była do niego uprawniona. 

Kiedy i komu należy się zachowek?

Komu należy się zachowek? Zgodnie z art. 991 par. 1 Kodeksu Cywilnego mogą o niego wystąpić:

• zstępni (dzieci, wnuki, prawnuki),
• małżonek,
• rodzice.

Przy czym liczy się kolejność dziedziczenia ustawowego. Na przykład zachowek po dziadkach przysługuje tylko wtedy, gdy rodzice nie żyją lub zrzekli się swoich praw. A kiedy należy się zachowek? W sytuacji, gdy osoba, która może o niego wystąpić, nie została powołana do dziedziczenia w drodze testamentu. Na przykład, jeśli rodzic zapisał wszystko małżonkowi, o zachowek mogą wystąpić jego dzieci.

Kiedy nie należy się zachowek?

Widząc, kto może ubiegać się o rekompensatę, warto też sprawdzić, kiedy nie należy się zachowek. Obowiązek zapłaty nie występuje w stosunku do osób:

• uznanych za niegodnych dziedziczenia,
• dobrowolnie odrzucających spadek lub zrzekających się swoich praw,
• wydziedziczonych przez spadkodawcę.

Ponadto o zachowek nie mogą starać się małżonkowie, jeśli przed śmiercią spadkodawca wystąpił o orzeczenie rozwodu lub separacji z winy partnera.

Zrzeczenie się dziedziczenia a zachowek

Umowę dotyczącą zrzeczenia się dziedziczenia potencjalny spadkobierca podpisuje jeszcze za życia spadkodawcy. Jej celem jest odsunięcie zrzekającego od przyszłego spadku. Rozwiązanie to może być korzystne, na przykład jeśli istnieje prawdopodobieństwo, że spadkodawca pozostawi po sobie wyłącznie długi. Zrzeczenie się dziedziczenia a zachowek to natomiast negatywna strona umowy. Jej zawarcie powoduje całkowite odsunięcie od majątku i zachowku nie tylko zrzekającego, ale też jego zstępnych. Przy czym trzeba pamiętać, że zrzeczenie się dziedziczenia następuje bezwarunkowo. Oznacza to, że nie można na przykład powołać na swoje miejsce innej osoby. Przed zawarciem umowy zrzeczenia się dziedziczenia warto zasięgnąć rady specjalisty, jakim jest adwokat od prawa spadkowego. Pozwoli to uniknąć ewentualnych konsekwencji finansowych i prawnych.

Jak przebiega sprawa o zachowek?

Sprawy o zachowek rozpoczynają się od złożenia pisma do sądu. Musi ono zostać uzupełnione o odpowiednie załączniki:

• akt zgonu spadkodawcy,
• akt poświadczenia dziedziczenia,
• dokumenty potwierdzające wartość majątku spadkowego,
• testament.

Przed rozpoczęciem walki o rekompensatę, warto sprawdzić, jak obliczyć zachowek. Dzięki temu wiadomo, o jaką kwotę można się ubiegać. Jak przebiega sprawa o zachowek? Na początek sąd będzie musiał ustalić stan faktyczny, jeśli chodzi o kwestie związane z dziedziczeniem i sam zachowek: komu przysługuje i czy nie uległ przedawnieniu. Postępowanie toczy się kilka miesięcy, a czasami nawet kilka lat. 

Testament a zachowek to kwestia, która wydaje się nie budzić większych wątpliwości. Jednak świadczenie, choć chronione prawnie, nie zawsze zostanie przyznane. Spadkobierca uniknie zapłaty, jeśli udowodni, że wartość jego majątku jest niewystarczająca do zaspokojenia roszczeń. Ponadto zachowek może nie przysługiwać, jeśli powód otrzymał za życia spadkodawcy równoważną część majątku w formie darowizny.